Refujiadus: Sira Nia Ka’an Tara iha Timor
“Maske tinan 14 ita fahe malu
ho timor-oan be hela iha Indonezia (Timor Osidental) maibé ita sei konsidera sira
hanesan timor-oan. Sira
timor-oan nafatin. Ita tenki hare malu hanesan familia maun alin. Buat
liu, liu ona, ita husik ba kotuk hanesan istoria ida. Maluk sira iha ita nia sorin, sira mós ema timor-oan,
sira nia ka’an (husar) tara (tau) iha rai Timor. Tan ne’e Timor ne’e
sira nian mós, ita ninia relasaun familia metin nafatin.” (Prezidenti Taur
Matan Ruak)
Tuir
dadus geral, la’os detailu, dadus istimasaun katak refujiadus timor-oan be hela
iha Timor Osidental (Kupaun, NTT-Indonezia) mais ou menus pursentu 80 (80%) ema
agrikultor, pursentu 10 funsionariu públiku (PNS, TNI, POLRI no pensiunistas),
no pursentu 10 servisu privadu ka negosiantes. Tuir Anato Moreira servisu ba ONG CIS Timor iha Kupaun-TTS
Belu/Malaka/Betun informa katak total dadus refujiadus maka oras ne’e sei hela iha Timor Osidental
NTT hamutuk xefe familia 24.524 ho sura ema nia ulun hamutuk ema 104. 436.
Nu’udar timor-oan, Anato Moreira senti triste tanba maluk timor-oan mak iha kampu refujiadus balu sei buka fatin para hela didiak.
Problema esensial eis refujiadu agora ne’e tuir
los ne’e rai ne’ebé ke sira atu halo
toos ho hela fatin, uma ne problema daruak, problema dahuluk maka rai. Tanba,
tuir nia, ema halai mai
husi Timor ne’e iha
1999 halai husik hela rai moris
fatin, sira mak PNS sei diak, laran triste maka hare sira ne’eb’e agrikultor, depois sira maka lahatene politik, povu sira lahatene, sira
la sala mais sira sai vitima ba problema boot ida ne’e.
Peoblema boot liu tan maka
tuir Advogado Helio Caetano Moniz katak dalan
diak liu maka fila ba Timor. Diak ba Rain Timor nu’udar rain foun ne’ebé
fronteira ho Indonesia. Ba sira ne’ebé fila ninian loron oin, ba povu ho
governu NTT (Nusa Tenggara Timur) ne’ebé sira nain mós iha problema
sosial-ekonomia rasik atu bele rezolve ba oin.
Nia dehan, problema sosial ekonomia barak maka refujiadus timor-oan
sira hasoru. Dahuluk, maka ita nia ema sira servisu toos lori fahe rua ho toos
nain. Daruak, maka hela dook hosi sidade, laiha eskola, laiha eletrisidade
(ahi-oan), laiha ospital, la iha bee mós, no selu-seluk tan. Datolu, maka ita
mai akupa lori halo sai toos iha area “Hutan Lindung” [are rai protezida].
Loron ida ba ida, estadu sei obriga hasai dunik sira (refujiaudus timor-oan)
hosi fatin ne’eba.
Maibé, estatutu refujiadus
taka ona iha 2005? Maske taka ona maibé tuir Advogado Helio Caetano Moniz
ne’ebé hela iha Timor Osiodental hatete katak refujiadu iha ikus liu sei rezulta ba ema ida-idak,
hanesan de jure, hetan hikas ona ninian sidadaun ne’ebé nia hili. Karik
timor-oan sira iha ne’e (Timor Osidental) mai hanoin katak sai sidadaun
Indonesia maka dalan ikus liu ona ba sira, laiha tan hanoin atu fila fali ba
rain moris fatin, entaun sira la’os ona refujiadu hanesan de jure no de facto.
Maibé, nia
haklaken, durante refujiadus sira sei iha hanoin ida katak iha loron ida sei
fila hikas dunik ba sira ninian rain moris fatin, maka sira de facto refujiadu,
maske la’os de jure too ba ida ne’e. Maibé, wainhira entre governu Indonesia ho
governu RDTL halo akordu ruma kona-ba sira atu bele fila hikas ba rain moris
fatin no sira rasik mós de facto hakarak mak ne’e dunik, entaun sira refujiadu
de facto no de jure.
Entretantu, Anato
Moreira reforsa liu tan katak estatutu refujiadu taka tiha ona maibé kondisaun lolos
sei iha refujiadu
iha kampu refujiadus maske labarak hanesan uluk
(1999). Signifika, nia hatutan, estatutu refujiadu taka maibé eis refujiadu sei iha tanba
tuir lei refujiadus nian katak wainhira ema ida la’os ona refujiadus se ninia
direitu fundamental ne’e hakonu tiha ona. Maibé, nia dehan, too oras ne’e sei
iha eis refujiadu iha Nusa Tenggara Timur (NTT-Timor Osidental) ne’ebé maka
sira direitu fundamental seidauk hakonu—sira moris terus iha ema rain.
Seluk hosi ida ne’e,
Helio Caetano Moniz hatete hosi aspektu Lei Inan RDTL nian, refujiadu hanesan
de facto de’it naton ona ba sira atu bele fila hikas ba rain moris fatin. “Ami
hein de’it. Wainhira iha “political will” hosi povu Timor liu hosi governu ida
agora iha Timor, ami, selu-seluk maka la hatene, maibé oituan liu-liu ha’u-án
rasik bele garante katak ha’u sei la’o sura villa, sura uma-kain, sura ema
ida-idak, atu hatoo ba sira, liga ba sira, intensaun diak ne’ebé povu no
governu Timor Leste iha,” dehan Helio Caetano Moniz ba Matadalan, Kinta
(15/05/2014).
“Ha’u rasik halao
ona sorumutu ho Mahaktanek Nai Xanana Gusmão iha Dili. Ami rona no simu hotu
kedas, Nai Xanana ninian hanoin kona-ba lalaok tomak fila hikas rain moris
fatin sei liu hosi leader komunitaria ida-idak. Hosi sorumalu ne’e, ha’u koko
halao ona iha fulan ne’ebé ha’u haluha maibé iha tinan 2013 nia laran, iha
uma-kain 72 fila hikas ba Covalima; Suai Villa, Cassabauk, no Lalawa. Ha’u
hare, sira maka fila haksolok tebe-tebes,” nia dehan.
Provas seluk
refujiadus ne’ebé hafoin estatutu refujiadu taka (2005) no refujiadus balun
hakarak fila mai Timor Leste liu husi meus “Repatriasi Mandiri” husi 2009-2012
hamutuk xefe da familia 48 ho ema hamutuk 114. Iha Timor Osidental, tuir Anato
Moreira, sira nia ONG CIS Timor kolabora hamutuk ho organizasaun FPPA (Forum
Peduli Perempuan dan Anak) iha Atambua ho organizasaun “Fila Hikas Ba Knua” iha
Dili para bele kontaktu sira nia familia antes sira fila hikas.
Hatan ba kestaun ne’e,
Prezidenti Taur Matan Ruak hatete, maske
tinan 14 ita fahe malu ho timor-oan be hela iha Indonezia (Timor Osidental)
maibé ita sei konsidera sira hanesan timor-oan. Sira
timor-oan nafatin. Ita tenki hare malu hanesan familia maun alin. Buat liu, liu ona, ita husik ba kotuk hanesan istoria
ida. Maluk sira iha ita nia sorin, sira
mós ema timor-oan, sira nia ka’an (husar) tara (tau) iha rai Timor. Tan
ne’e Timor ne’e sira nian mós, ita ninia relasaun familia metin nafatin.
”Husik buat ne'ebé liu ne'e, liu ona. Ita
lapresiza atu ke'e hikas ba nia iis ona tanba ne'e agora daudaun ita hateke de’it
ba oin hodi komu liman hamutuk hodi hadia povu no nasaun ida ne'e nia moris,” Prezidenti
Taur Matan Ruak hatete.
Atu hadia nasaun
no povu Timor nia moris, Vise Primeiru Ministru Fernando Lasama de Araujo hatete,
Primeiru Ministru Xanana hatete ona katak refujiadus sira bele mai, rai nakloke
nafatin ba sira, mai hamutuk hadia rai ida ne’e, halo fali ita nia to’os fatin
sira ne’e ho diak , natar fatin sira ne’e ho diak, uma fatin sira ne’e la bele
halo ai-laran hela de’it.
“Hirak refujiadus seluk be komete krime,
nia hatutan, tribunal loke nafatin. Ha’u hanoin sira be komete krimi ne’e ida
rua de’it la’os ema barak. Se mak senti dehan nia involve iha krimi tenki
aseita katak tribunal iha ne’eba, ofrese-án ba tribunal. Sira ne’ebé mak hetan
servisu diak husik hela iha ne’eba, sira ne’ebe maka se halo to’os depois maka
tenki fahe nia rezultadu produtu ne’e ho ema rai nain, entaun nia rai iha ne’e
mós iha hela,” dehan Lasama, Tersa
(20/05/2014).
Estadu Timor Leste, dehan Deputadu
Inácio Moreira, uluk kedas bainhira Timor Leste hetan Independénsia polítika rekonsiliasaun
ne’e desidi kedas katak, ita tenki rekonsilia ho ita nia maun alin sira ne’ebé
iha hela Indonézia. Tanba, nia hatutan, uluk akontese sira ba tanba desizaun
polítika maibé wainhira tempu ne’e la’o mak ikus se sira hakarak atu fila, povu
Timor Leste no estadu Timor Leste sei la
taka dalan, sei la taka oda matan ba sira atu fila mai moris iha sira
nia rai moris fatin hanesan sidadaun ida bai-bain halo vida bele kontribui ba
dezenvolvimentu Timor Leste.
“Ita iha mekanizmu oi-oin maka
hodi rezolve problema ho maluk [refujiadus] sira iha Indonezia ne'eba. Uluk iha
CAVR ne'ebe faselita kapas tebes prosesu rekonsiliasaun refere maibe sira
lakonsege fila. Ohin loron sira hakara fila ne'e nudar timor oan ita simu sira
nafatin. Hanesan
timor-oan, sira nia husar talin no ran fakar fatin mak Timor. Tanba ne'e
hakarak fila mai, governu no estadu Timor Leste
kontinua prontu atu ajuda sira fila hikas mai Timor maske seidauk trasa planu
oinsa mak bele lori sira fila hikas mai Timor,” dehan Sekretariu Estadu Assuntu
ASEAN Roberto dos Santos.
Primeiru
Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmão promete sei lori fila refujiadus timor-oan
iha Timór Osidentál maibé seidauk determina tempu bainhira mak atu lori fila
mai Timor Leste tanba governu ne’ebé mak Xanana Xefia seidauk aloka orsamenta
ba refujiadu sira. “Kestaun ne’e, ha’u tenki husu deskulpa barak, tanba haluha
tiha atu tau iha Orsamentu Jerál Estadu 2014 nian. Ne’ebé ha’u tenki dehan deit
katak, ha’u husu deskulpa barak, tanba ha’u haluha tiha tau buat ne’e iha
orsamentu 2013, maibé depois ami sei haree to’ok,” dehan PM Xanana ba
Jornalista sira iha Aeroportu Internasionál Nicolau Lobato Comoro Dili, Tersa
(15/04).
“Dalaruma
sosiadade balu dehan sira labele mai ona, maibé familia sira iha foho ne’eba eziji
hela atu lori sira nia familia sira ne’ebé mak sei iha Atambua, Kupang no fatin
seluk tan bele mai fali. “Ida ne’e ha’u bele dehan katak ha’u mak sala tiha
ona, tanba hare buat sira seluk de’it. Ha’u haluha tiha katak, iha xefe suku
barak husi interior husu apoiu husi estadu para lori refujiadu sira
mai. Maibé prontu, ida ne’e ita simu ita nia maun alin sira atu mai fali,”
dehan Xanana. (Efrem/Cassimata/MJ2)
Komentar
Posting Komentar