Refujiadus: Sira Nia Ka’an Tara iha Timor

“Maske tinan 14 ita fahe malu ho timor-oan be hela iha Indonezia (Timor Osidental) maibé ita sei konsidera sira hanesan timor-oan. Sira timor-oan nafatin. Ita tenki hare malu hanesan familia maun alin. Buat liu, liu ona, ita husik ba kotuk hanesan istoria ida. Maluk sira  iha ita nia sorin, sira mós ema timor-oan, sira nia ka’an (husar) tara (tau) iha rai Timor. Tan ne’e Timor ne’e sira nian mós, ita ninia relasaun familia metin nafatin.” (Prezidenti Taur Matan Ruak)

Tuir dadus geral, la’os detailu, dadus istimasaun katak refujiadus timor-oan be hela iha Timor Osidental (Kupaun, NTT-Indonezia) mais ou menus pursentu 80 (80%) ema agrikultor, pursentu 10 funsionariu públiku (PNS, TNI, POLRI no pensiunistas), no pursentu 10 servisu privadu ka negosiantes. Tuir Anato Moreira  servisu ba ONG CIS Timor iha Kupaun-TTS Belu/Malaka/Betun informa katak total dadus refujiadus  maka oras ne’e sei hela iha Timor Osidental NTT hamutuk xefe familia 24.524 ho sura ema nia ulun hamutuk ema 104. 436.
Nu’udar timor-oan, Anato Moreira senti triste tanba maluk timor-oan mak iha kampu refujiadus  balu sei buka fatin para hela didiak. Problema esensial eis refujiadu agora ne’e tuir los ne’e rai ne’ebé ke sira atu halo toos ho hela fatin, uma ne problema daruak, problema dahuluk maka rai. Tanba, tuir nia, ema halai mai husi  Timor ne’e iha 1999 halai husik hela rai moris fatin, sira mak PNS sei diak, laran triste maka hare sira ne’eb’e agrikultor, depois sira maka lahatene politik, povu sira lahatene, sira la sala mais sira sai vitima ba problema boot ida ne’e.
Peoblema boot liu tan maka tuir Advogado Helio Caetano Moniz katak dalan diak liu maka fila ba Timor. Diak ba Rain Timor nu’udar rain foun ne’ebé fronteira ho Indonesia. Ba sira ne’ebé fila ninian loron oin, ba povu ho governu NTT (Nusa Tenggara Timur) ne’ebé sira nain mós iha problema sosial-ekonomia rasik atu bele rezolve ba oin. 

Nia dehan, problema sosial ekonomia barak maka refujiadus timor-oan sira hasoru. Dahuluk, maka ita nia ema sira servisu toos lori fahe rua ho toos nain. Daruak, maka hela dook hosi sidade, laiha eskola, laiha eletrisidade (ahi-oan), laiha ospital, la iha bee mós, no selu-seluk tan. Datolu, maka ita mai akupa lori halo sai toos iha area “Hutan Lindung” [are rai protezida]. Loron ida ba ida, estadu sei obriga hasai dunik sira (refujiaudus timor-oan) hosi fatin ne’eba. 

Maibé, estatutu refujiadus taka ona iha 2005? Maske taka ona maibé tuir Advogado Helio Caetano Moniz ne’ebé hela iha Timor Osiodental hatete katak refujiadu iha ikus liu sei rezulta ba ema ida-idak, hanesan de jure, hetan hikas ona ninian sidadaun ne’ebé nia hili. Karik timor-oan sira iha ne’e (Timor Osidental) mai hanoin katak sai sidadaun Indonesia maka dalan ikus liu ona ba sira, laiha tan hanoin atu fila fali ba rain moris fatin, entaun sira la’os ona refujiadu hanesan de jure no de facto.
Maibé, nia haklaken, durante refujiadus sira sei iha hanoin ida katak iha loron ida sei fila hikas dunik ba sira ninian rain moris fatin, maka sira de facto refujiadu, maske la’os de jure too ba ida ne’e. Maibé, wainhira entre governu Indonesia ho governu RDTL halo akordu ruma kona-ba sira atu bele fila hikas ba rain moris fatin no sira rasik mós de facto hakarak mak ne’e dunik, entaun sira refujiadu de facto no de jure.
Entretantu, Anato Moreira reforsa liu tan katak estatutu refujiadu taka tiha ona maibé  kondisaun lolos sei iha refujiadu iha kampu refujiadus maske labarak hanesan uluk (1999). Signifika, nia hatutan, estatutu refujiadu taka maibé eis refujiadu sei iha tanba tuir lei refujiadus nian katak wainhira ema ida la’os ona refujiadus se ninia direitu fundamental ne’e hakonu tiha ona. Maibé, nia dehan, too oras ne’e sei iha eis refujiadu iha Nusa Tenggara Timur (NTT-Timor Osidental) ne’ebé maka sira direitu fundamental seidauk hakonu—sira moris terus iha ema rain.

Seluk hosi ida ne’e, Helio Caetano Moniz hatete hosi aspektu Lei Inan RDTL nian, refujiadu hanesan de facto de’it naton ona ba sira atu bele fila hikas ba rain moris fatin. “Ami hein de’it. Wainhira iha “political will” hosi povu Timor liu hosi governu ida agora iha Timor, ami, selu-seluk maka la hatene, maibé oituan liu-liu ha’u-án rasik bele garante katak ha’u sei la’o sura villa, sura uma-kain, sura ema ida-idak, atu hatoo ba sira, liga ba sira, intensaun diak ne’ebé povu no governu Timor Leste iha,” dehan Helio Caetano Moniz ba Matadalan, Kinta (15/05/2014).

“Ha’u rasik halao ona sorumutu ho Mahaktanek Nai Xanana Gusmão iha Dili. Ami rona no simu hotu kedas, Nai Xanana ninian hanoin kona-ba lalaok tomak fila hikas rain moris fatin sei liu hosi leader komunitaria ida-idak. Hosi sorumalu ne’e, ha’u koko halao ona iha fulan ne’ebé ha’u haluha maibé iha tinan 2013 nia laran, iha uma-kain 72 fila hikas ba Covalima; Suai Villa, Cassabauk, no Lalawa. Ha’u hare, sira maka fila haksolok tebe-tebes,” nia dehan.

Provas seluk refujiadus ne’ebé hafoin estatutu refujiadu taka (2005) no refujiadus balun hakarak fila mai Timor Leste liu husi meus “Repatriasi Mandiri” husi 2009-2012 hamutuk xefe da familia 48 ho ema hamutuk 114. Iha Timor Osidental, tuir Anato Moreira, sira nia ONG CIS Timor kolabora hamutuk ho organizasaun FPPA (Forum Peduli Perempuan dan Anak) iha Atambua ho organizasaun “Fila Hikas Ba Knua” iha Dili para bele kontaktu sira nia familia antes sira fila hikas.

Hatan ba kestaun ne’e, Prezidenti Taur Matan Ruak hatete, maske tinan 14 ita fahe malu ho timor-oan be hela iha Indonezia (Timor Osidental) maibé ita sei konsidera sira hanesan timor-oan. Sira timor-oan nafatin. Ita tenki hare malu hanesan familia maun alin. Buat liu, liu ona, ita husik ba kotuk hanesan istoria ida. Maluk sira  iha ita nia sorin, sira mós ema timor-oan, sira nia ka’an (husar) tara (tau) iha rai Timor. Tan ne’e Timor ne’e sira nian mós, ita ninia relasaun familia metin nafatin.
”Husik buat ne'ebé liu ne'e, liu ona. Ita lapresiza atu ke'e hikas ba nia iis ona tanba ne'e agora daudaun ita hateke de’it ba oin hodi komu liman hamutuk hodi hadia povu no nasaun ida ne'e nia moris,” Prezidenti Taur Matan Ruak hatete. 

Atu hadia nasaun no povu Timor nia moris, Vise Primeiru Ministru Fernando Lasama de Araujo hatete, Primeiru Ministru Xanana hatete ona katak refujiadus sira bele mai, rai nakloke nafatin ba sira, mai hamutuk hadia rai ida ne’e, halo fali ita nia to’os fatin sira ne’e ho diak , natar fatin sira ne’e ho diak, uma fatin sira ne’e la bele halo ai-laran hela de’it. 

“Hirak refujiadus seluk be komete krime, nia hatutan, tribunal loke nafatin. Ha’u hanoin sira be komete krimi ne’e ida rua de’it la’os ema barak. Se mak senti dehan nia involve iha krimi tenki aseita katak tribunal iha ne’eba, ofrese-án ba tribunal. Sira ne’ebé mak hetan servisu diak husik hela iha ne’eba, sira ne’ebe maka se halo to’os depois maka tenki fahe nia rezultadu produtu ne’e ho ema rai nain, entaun nia rai iha ne’e mós iha hela,” dehan Lasama,  Tersa (20/05/2014).

Estadu Timor Leste, dehan Deputadu Inácio Moreira, uluk kedas bainhira Timor Leste  hetan Independénsia polítika rekonsiliasaun ne’e desidi kedas katak, ita tenki rekonsilia ho ita nia maun alin sira ne’ebé iha hela Indonézia. Tanba, nia hatutan, uluk akontese sira ba tanba desizaun polítika maibé wainhira tempu ne’e la’o mak ikus se sira hakarak atu fila, povu Timor Leste no estadu Timor Leste sei la  taka dalan, sei la taka oda matan ba sira atu fila mai moris iha sira nia rai moris fatin hanesan sidadaun ida bai-bain halo vida bele kontribui ba dezenvolvimentu Timor Leste. 

“Ita iha mekanizmu oi-oin maka hodi rezolve problema ho maluk [refujiadus] sira iha Indonezia ne'eba. Uluk iha CAVR ne'ebe faselita kapas tebes prosesu rekonsiliasaun refere maibe sira lakonsege fila. Ohin loron sira hakara fila ne'e nudar timor oan ita simu sira nafatin. Hanesan timor-oan, sira nia husar talin no ran fakar fatin mak Timor. Tanba ne'e hakarak fila mai, governu no estadu Timor Leste kontinua prontu atu ajuda sira fila hikas mai Timor maske seidauk trasa planu oinsa mak bele lori sira fila hikas mai Timor,” dehan Sekretariu Estadu Assuntu ASEAN Roberto dos Santos.
 
Primeiru Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmão promete sei lori fila refujiadus timor-oan iha Timór Osidentál maibé seidauk determina tempu bainhira mak atu lori fila mai Timor Leste tanba governu ne’ebé mak Xanana Xefia seidauk aloka orsamenta ba refujiadu sira. “Kestaun ne’e, ha’u tenki husu deskulpa barak, tanba haluha tiha atu tau iha Orsamentu Jerál Estadu 2014 nian. Ne’ebé ha’u tenki dehan deit katak, ha’u husu deskulpa barak, tanba ha’u haluha tiha tau buat ne’e iha orsamentu 2013, maibé depois ami sei haree to’ok,” dehan PM Xanana ba Jornalista sira iha Aeroportu Internasionál Nicolau Lobato Comoro Dili, Tersa (15/04).

“Dalaruma sosiadade balu dehan sira labele mai ona, maibé familia sira iha foho ne’eba eziji hela atu lori sira nia familia sira ne’ebé mak sei iha Atambua, Kupang no fatin seluk tan bele mai fali. “Ida ne’e ha’u bele dehan katak ha’u mak sala tiha ona, tanba hare buat sira seluk de’it. Ha’u haluha tiha katak, iha xefe suku barak husi interior  husu apoiu husi estadu para  lori refujiadu sira mai. Maibé prontu, ida ne’e ita simu ita nia maun alin sira atu mai fali,” dehan Xanana. (Efrem/Cassimata/MJ2)


Komentar

Postingan populer dari blog ini

Tiga Hari “Visita” Timor Leste

Perjalanan 5 keluarga 12 jiwa eks Pengungsi Timor-Timur kembali ke Dilor Viqueque -Timor leste

Mengintip Perbatasan Dihari Kemerdekaan “Merdeka Dulu Dan Sekarang”